หากให้กล่าวถึงโครงการแก้มลิงแล้ว โครงการนี้ได้ถือกำเนิดขึ้นจากพระอัจฉริยภาพของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ที่ทรงมีพระราชดำริหลังเกิดเหตุน้ำท่วมใหญ่ในกรุงเทพฯ เมื่อปี พ.ศ.2538 โดยเป็นแนวทางการบริหารจัดการน้ำด้วยการสร้างพื้นที่รับน้ำกักเก็บไว้ส่วนหนึ่งก่อนค่อยระบายสู่ทางน้ำหลักต่อไป โดยมีลักษณะเหมือน “แก้มลิง” ที่พระองค์ทรงสังเกตเห็นว่าเวลายื่นอาหารให้ลิง ลิงจะรีบคว้าเข้าปากไปอมไว้ที่แก้มเป็นจำนวนมากก่อนแล้วจึงค่อยเอาออกมาเคี้ยวทีหลัง ทำให้ชื่อโครงการนี้มีชื่อว่า “โครงการแก้มลิง” นั่นเอง
จากโครงการพระราชดำริแก้มลิงได้เริ่มต้นครั้งแรกในปี พ.ศ.2538 แล้ว ในปี พ.ศ.2541 พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวได้ทรงอ่านข่าวหนังสือพิมพ์เรื่องลิงแสมโชคร้ายตัวหนึ่งที่มือติดในกะลามะพร้าว ถูกเพื่อนลิงด้วยกันรังเกียจไม่ให้เข้าฝูง เมื่อชาวบ้านจะมาช่วยก็ตื่นคน ปีนขึ้นต้นไม้ท่าเดียว ทำให้พระองค์ทรงกรุณาโปรดเกล้าให้ยิงยาสลบช่วยเหลือลิงตัวนั้นนำมารักษา เคราะห์ร้ายที่มือของลิงตัวนั้นติดอยู่ในกะลามานานทำให้อักเสบจนใช้การไม่ได้แล้ว พระองค์จึงทรงรับเลี้ยงลิงตัวนั้นไว้ในวังสวนจิตรลดา โดยถือว่าเป็น “ลิงทรงเลี้ยงตัวแรก” และพระราชทานชื่อให้ว่า “คุณกะลา”
โดยคุณกะลานั้นเป็นตัวอย่างที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงใช้อธิบายบุคคลทั่วไปให้เข้าใจถึงลักษณะของแก้มลิงตามธรรมชาติว่าเป็นอย่างไร เพราะในสมัยนี้คนทั่วไปมักไม่ค่อยทราบว่าลิงมีแก้มด้วย เพื่อให้เห็นภาพของโครงการแก้มลิงต่อไป
จากนั้นไม่นานพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงเป็นกังวลว่าคุณกะลาอยู่ที่วังสวนจิตรลดาเพียงตัวเดียวอาจจะเหงา จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สวนสัตว์ดุสิตจัดส่งลิงแสมมาเป็นเพื่อนคุณกะลา โดยในช่วงนั้นมีประชาชนบริจาคลูกลิงแสมเพศผู้และเมียคู่หนึ่งให้ทางสวนสัตว์ดุสิตพอดี ทางสวนสัตว์เลยถวายลูกลิงแสมคู่นี้ให้ทางสวนจิตรลดาต่อไป
พระองค์ทรงเรียกลูกลิงแสมเพศผู้ว่า “คุณสมศักดิ์” และลูกลิงแสมเพศเมียว่า “คุณสมศรี” ซึ่งต่อมาลิงทรงเลี้ยงทั้ง 3 ตัวนี้ ได้รับการยกย่องให้เป็นลิงต้นแบบและเป็นที่มาของการพัฒนาโครงการแก้มลิงอันเนื่องมาจากพระราชดำริ และเป็นแบบอย่างให้บุคคลทั่วไปเข้าใจถึงแนวทางโครงการจากตัวอย่างของแก้มลิงจริงๆ อีกด้วย
ต่อมาปี พ.ศ. 2553 คุณกะลาได้เสียชีวิตลงจึงมีการสร้างอนุสาวรีย์คุณกะลาไว้ที่ถนนเทียนทะเลเขตบางขุนเทียน กรุงเทพฯ เพื่อรำลึกถึงพระมหากรุณาธิคุณอันหาที่สุดมิได้ทั้งต่อเหล่าสรรพสัตว์และเป็นจุดท่องเที่ยวแห่งใหม่สำหรับประชาชนเพื่อชื่นชมธรรมชาติและดูลิงแสมในแถบทะเลบางขุนเทียน ส่วนคุณสมศักดิ์และคุณสมศรีนั้น เนื่องด้วยทรงเป็นกังวลว่าอยู่ในวังสวนจิตรลดาจะหงอยเหงา จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้สวนสัตว์ดุสิตรับไปดูแล และพระราชทานเงินค่าอาหารรายเดือนให้ตลอดมา
ปัจจุบันคุณสมศักดิ์และคุณสมศรีมีอายุประมาณ 17 ปี ซึ่งถ้าเทียบกับคนแล้วคืออายุประมาณ 50 ปี (ลิงแสมมีอายุขัยประมาณ 25-30 ปี) อุปนิสัยของคุณสมศักดิ์ค่อนข้างดุ ส่วนคุณสมศรีมีนิสัยเรียบร้อยและเชื่อง แต่กล่าวกันว่าทุกครั้งที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จมาเยี่ยม ทั้งคุณสมศักดิ์และคุณสมศรี จะเรียบร้อยมาก นั่งนิ่งๆ ไม่ซุกซนเหมือนเวลาที่อยู่กันตามลำพังเลย
ภาพตัวจริงของลิงทรงเลี้ยง คุณสมศักดิ์ (ซ้าย) และคุณสมศรี (ขวา) (ภาพประกอบจากเว็บไซต์ข่าวไทยรัฐ)
